Stress en burn-outklachten in het onderwijs – de cijfers, oorzaken en een stappenplan voor verbeterde vitaliteit

Eerst even de (schokkende) cijfers op een rijtje. De onderwijssector heeft de twijfelachtige eer ‘kampioen burn-outklachten’ te zijn [1]. In 2019 kampte maar liefst 27,4% van de onderwijsmedewerkers met deze problematiek, terwijl het gemiddelde van de beroepsbevolking op 17% lag. Daarmee ligt het onderwijs ruim boven juristen (22,7%) en sociale werkers (21,1%). Het voortgezet onderwijs en mbo zijn met 31,9% nog zwaarder getroffen dan het basis- en hoger onderwijs, waar respectievelijk 27,3% en 24% van de medewerkers burn-outklachten ervaart. Zorgwekkend genoeg zien we de afgelopen jaren geen daling, maar juist een stijging van deze cijfers (zie Figuur 1). Hieronder beschrijven we de oorzaken en een plan van aanpak aan de hand van recente wetenschappelijke literatuur en gesprekken met docenten en schoolleiders.

Figuur 1: Ontwikkeling burn-outklachten tussen 2014 en 2019 [2].

Oorzaken van stress en burn-outklachten

Je hoeft niet lang te zoeken in de literatuur om een hele rits aan stressoren (oorzaken van stress) te vinden die verklaren waarom stress en burn-outklachten zo veel voorkomen in het onderwijs. Om een helder beeld te schetsen, hebben we op basis van vier recente meta-analyses de belangrijkste stressoren op een rij gezet (zie Tabel 1) [3,4,5,6]. Omdat het jargon in wetenschappelijke publicaties vaak abstract is, zijn we in gesprek gegaan met 20 docenten, leerkrachten en schoolleiders uit het primair en voortgezet onderwijs. Hun ervaringen hebben we gekoppeld aan de stressoren uit de literatuur, zodat we het verhaal achter de cijfers en het jargon kunnen vertellen.

Tabel 1: Beschrijving van de belangrijkste stressoren in het primair en voortgezet onderwijs beschreven in meta-analyses met voorbeelden van docenten, leerkrachten en schoolleiders uit het primair en voortgezet onderwijs.

Het is essentieel om te beseffen dat stress en burn-outklachten persoonlijk en subjectief zijn. Ze ontstaan uit een disbalans tussen draagkrachten en draaglasten (Figuur 2). Wat voor de één een last is, zoals oudergesprekken en meetings, kan voor de ander juist een kracht zijn omdat het voorziet in een behoefte aan sociaal contact. Deze nuance komt in de tabel minder goed naar voren, aangezien wetenschappelijk onderzoek gebaseerd is op gemiddelden van grote groepen. Daarnaast is het cruciaal om te erkennen dat stressoren kunnen samenhangen en elkaar beïnvloeden. Een hoge werkdruk kan bijvoorbeeld impact hebben op het vermogen om met emotioneel belastende situaties om te gaan, wat vervolgens het gevoel van zelfeffectiviteit kan aantasten (zie Tabel 1). Storend leerlinggedrag kan niet alleen de emotionele belasting verhogen, maar ook de werkdruk, omdat interrupties het werk belemmeren.

Figuur 2: Stress ontstaat door een disbalans tussen draaglasten en draagkrachten.

Hoe kunnen we stress en burn-outklachten op scholen verminderen en de vitaliteit bevorderen?

De wetenschappelijke benadering voor gedrags- en cultuurverandering omvat doorgaans drie stappen: meten of inventariseren, verbeteren en waarborgen.

Stap 1: Meten van stress, burn-outklachten en andere factoren die onder de psychosociale arbeidsbelasting vallen

Aangezien stress en burn-outklachten subjectief zijn en de ernst ervan per persoon kan verschillen, is het cruciaal om eerst in kaart te brengen hoe collega's ervoor staan. Het periodiek inventariseren van de psychosociale arbeidsbelasting is wettelijk verplicht en wordt door ArboNed nadrukkelijk geadviseerd [7,8]. Toch geven veel geïnterviewde leerkrachten aan dat ze zo'n inventarisatie nog nooit hebben meegemaakt. Paulien, bijvoorbeeld, vertelt: "Het gaat niet over vitaliteit op scholen. In 30 jaar onderwijs op het VO en PO heb ik nog nooit een vragenlijst of test gehad." Ook Henk, inmiddels gepensioneerd, is in zijn 50-jarige loopbaan nooit bevraagd over vitaliteit. Noël heeft wél eens een vragenlijst moeten invullen, maar vond dit allerminst bevredigend: "Het duurde wel 20 minuten om alle vragen in te vullen, terwijl ik in een gesprek van 5 minuten precies kan aangeven waar de zere plekken liggen bij mij op school."

Toch raden wij aan om de tijd te nemen voor wetenschappelijk betrouwbare vragenlijsten, omdat deze een zo objectief mogelijk beeld geven van de behoeften binnen een school. Stressklachten zijn persoonlijk en vaak pas zichtbaar als het te laat is. Niet alle docenten kunnen dit eenvoudig binnen 5 minuten verwoorden. Door te meten krijg je bovendien inzicht in hoe personeelsleden of teams ervoor staan ten opzichte van collega's en waar hulp het meest urgent is. Vragenlijsten bieden ook de mogelijkheid om de effectiviteit van interventies te evalueren. Veel organisaties betalen voor trainingen of interventies zonder goed te inventariseren wat ze opleveren.

Benieuwd hoe zo'n meting eruitziet? Doe dan onze gratis quickscan en ontvang een voorbeeld van een persoonlijk rapport. Voor meer verdieping over vitaliteit en hoe je hiermee aan de slag kunt in je organisatie, lees onze whitepaper of een eerdere blog over stress.

Stap 2: Verbeteren van de vitaliteit

Door het in kaart brengen van de psychosociale arbeidsbelasting worden de aandachtspunten duidelijk waarop scholen zich moeten richten om vitaler te worden. Vervolgens is het belangrijk om via gerichte interventies de vitaliteit te verbeteren, waarbij het essentieel is om zo dicht mogelijk aan te sluiten bij de individuele stressoren van de docent of leerkracht. Dit kan bijvoorbeeld via (online) trainingen of coaching. Bij zorgwekkende stress en burn-outklachten is coaching het primaire hulpmiddel dat ingezet moet worden. Voor preventie volstaan (online) trainingen.

Omdat de behoeften verschillen, is het kostenefficiënte 'stepped care'-principe aan te raden. Dit staat voor 'getrapte hulp'. Door de persoonlijke behoeften van collega's te meten, wordt duidelijk dat de meesten geen hulp nodig hebben. Daarnaast is er een groep die baat heeft bij een (online) trainingsreeks. Slechts een kleine groep heeft actieve ondersteuning nodig van een coach of psycholoog NIP (Nederlands Instituut voor Psychologen). Hier moet de tijd voor worden genomen, aangezien korte en eenmalige interventies doorgaans ineffectief zijn [3].

We willen ook benadrukken hoe belangrijk preventie is. Vaak springen we pas in de bres als het leed al geschied is, maar juist dat brengt enorme kosten met zich mee. Een collega met een burn-out kost een organisatie al snel een ton per jaar [9]. Bovendien leidt uitval van collega's tot nog meer werkdruk voor de overige docenten. Voorkomen is dus beter dan genezen. 

3. Focus op gewoontevorming voor een duurzame oplossing

Alle scholen hebben al eens geïnvesteerd in docentenprofessionalisering door middel van workshops of trainingen. Echter, als we de leerkrachten enkele weken na zo'n training vragen of ze hierdoor anders zijn gaan lesgeven, is het antwoord vaker 'nee' dan 'ja'. Hoewel trainingen vaak inspirerend zijn, leiden ze niet automatisch tot duurzame verbetering. De oorzaak hiervan ligt in het feit dat het nieuwe gedrag geen gewoonte wordt.

Gewoontevorming is de sleutel tot het verbeteren van de vitaliteit. Gewoontes zijn gedragingen waar je niet meer over na hoeft te denken. Maar liefst 55% van ons gedrag bestaat uit gewoontes [10]. Dit is gunstig, aangezien onze handelingen anders te veel energie zouden kosten. Helaas is het makkelijker om een slechte gewoonte te ontwikkelen dan een goede. Zo ontstaat bij stress en werkdruk de neiging om nog harder te gaan werken en pauzes over te slaan, met als gevolg dat er aan het einde van de dag geen energie meer over is voor ontspanning. Wanneer zo'n patroon zich nestelt, nemen stress en vermoeidheid geruisloos toe.

Na workshops en trainingen is het cruciaal om daadwerkelijk aan de slag te gaan met het gewenste gedrag. Daarom heeft LeerGewoonte een methode ontwikkeld die mensen helpt om gewoonten te vormen en te doorbreken: de 7-STAPPEN-methode. Deze methode is volledig gebaseerd op de meest recente inzichten uit de wetenschappelijke literatuur over gedragsverandering. Wij ondersteunen honderden medewerkers van verschillende onderwijsinstellingen, zoals het Amsterdam UMC en ECHT Onderwijs, bij het in kaart brengen en verbeteren van hun vitaliteit.

Tot slot

Gezien de hoge cijfers van stress en burn-outklachten in het onderwijs, is investeren in vitaliteit hard nodig. Bovendien is een investering in gezonde werknemers er een die zichzelf terugbetaalt. Ons team van gedragspsychologen zet gedragswetenschap in om serieus werk te maken van vitaliteit. 

Wil je meer weten over onze aanpak? Lees dan onze whitepaper. Je kunt ook direct een online gesprek inplannen met een van onze gedragspsychologen, zelfs als je alleen even de situatie op jouw school wilt bespreken. Je ontvangt dan meteen een Zoomlink.

Bronnen

[1] Algemene Onderwijsbond. (2023, March 26). Onderwijs blijft kampioen in burn-out. AOb. https://www.aob.nl/actueel/artikelen/onderwijs-blijft-kampioen-in-burn-out/ 

[2] Centraal Bureau voor de Statistiek. (2021, April 19). Nationale Enquête Arbeidsomstandigheden 2020 Resultaten. Centraal Bureau Voor De Statistiek. https://www.cbs.nl/nl-nl/achtergrond/2021/16/nationale-enquete-arbeidsomstandigheden-2020-resultaten 

[3] Iancu, A., Rusu, A., Măroiu, C., Păcurar, R., & Maricuțoiu, L. P. (2017). The Effectiveness of Interventions Aimed at Reducing Teacher Burnout: a Meta-Analysis. Educational Psychology Review, 30(2), 373–396. https://doi.org/10.1007/s10648-017-9420-8 

[4] García‐Carmona, M., Marín, M. D. M., & Aguayo, R. (2018). Burnout syndrome in secondary school teachers: a systematic review and meta-analysis. Social Psychology of Education, 22(1), 189–208. https://doi.org/10.1007/s11218-018-9471-9 

[5] Polatcan, M., Cansoy, R., & Kılınç, A. Ç. (2019). Examining Empirical Studies on teacher Burnout: A Systematic review. Hacettepe ÜNiversitesi EğItim FaküLtesi Dergisi/Hacettepe EğItim Dergisi, 1–19. https://doi.org/10.16986/huje.2019054890 

[6] Park, E. Y., & Shin, M. (2020). A Meta-Analysis of Special Education Teachers’ burnout. SAGE Open, 10(2), 215824402091829. https://doi.org/10.1177/2158244020918297 

[7] Ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid. (2024, January 17). Psychosociale arbeidsbelasting (PSA) - Arboportaal. https://www.arboportaal.nl/onderwerpen/themas/psychosociale-arbeidsbelasting 

[8] Persbericht: Aantal verzuimmeldingen eerste maanden 2021 gehalveerd. (n.d.). ArboNed. https://www.arboned.nl/nieuws/persbericht-aantal-verzuimmeldingen-eerste-maanden-2021-gehalveerd