Weerstand als groeikans: van herkennen naar handelen

In de vorige blog "Omgaan met weerstand in het onderwijs" hebben we gezien hoe je verschillende vormen van weerstand kunt herkennen. We zagen dat weerstand zich uit in reactantie (vrijheidsinperking), scepsis (wantrouwen) en inertie (veranderingsmoeheid). Ook werd duidelijk dat weerstand niet alleen maar negatief is, het kan juist een teken van grote betrokkenheid en een bron van waardevolle inzichten zijn.

Maar hoe zet je deze inzichten om in effectief handelen? In deze blog gaan we dieper in op concrete communicatiestrategieën voor elke vorm van weerstand, geïllustreerd met praktijkvoorbeelden. We verkennen hoe je weerstand constructief kunt inzetten en onderzoeken of en hoe je weerstand kunt voorkomen. Met deze praktische handvatten kun je morgen al anders omgaan met weerstand in jouw onderwijspraktijk. Ook helpt deze blog je om weerstand te zien als wat het werkelijk is: een kans voor groei!

Wil je dieper inzicht in de psychologische mechanismen achter weerstand en effectieve strategieën om hiermee om te gaan? Download gratis onze Onderwijs Whitepaper en ontdek hoe je weerstand kunt ombuigen naar duurzame verandering.

Effectieve communicatiestrategieën per weerstandsvorm 

Vier niveaus van communicatie 

In blog 1 hebben we de verschillende vormen van weerstand leren herkennen en begrijpen. Nu is de volgende stap: hoe communiceer je effectief in elke situatie? Welke strategieën werken het beste bij reactantie, scepsis en inertie? Het is belangrijk om eerst te benadrukken dat de communicatiestrategieën geen ‘trucjes’ zijn die je kunt inzetten om collega’s te beïnvloeden. Het zijn vooral strategieën die ervoor zorgen dat je op het juiste communicatieniveau met elkaar in gesprek gaat en in verbinding blijft door écht te luisteren naar wat de ander zegt en bedoelt. 

In onderstaand figuur zie je vier verschillende niveaus waarop mensen met elkaar communiceren. De pijl aan de linkerkant laat zien dat wat er op een dieper niveau gebeurt, invloed heeft op de niveaus erboven. Omdat weerstand per definitie een gevoel is (zoals we in blog 1 zagen), heeft dit grote impact op hoe we communiceren op de andere niveaus. Als het gevoel niet wordt erkend, zal communicatie op de andere niveaus vaak mislukken.

Een voorbeeld maakt dit duidelijker: Een teamleider introduceert een nieuwe aanpak voor toetsing (inhoud). Ze legt uit hoe het proces eruit gaat zien (procedure) en verwacht dat het team mee zal doen. Een docent reageert geïrriteerd: "Weer een nieuwe toetsmethode? We hebben net dat ellendige RTTI eruit gegooid!" De teamleider zou nu kunnen reageren met meer uitleg (inhoud), maar dat werkt meestal niet. Effectiever is om eerst het gevoel te erkennen: "Ik hoor frustratie in je stem. Klopt het dat deze verandering je overvalt?" Door eerst aan te sluiten op het gevoelsniveau, ontstaat er ruimte om daarna constructief over de inhoud en procedures te praten.

Soms is het ook nodig om eerst afspraken te maken over hoe we met elkaar communiceren (interactieniveau). Wanneer een teamlid bijvoorbeeld door anderen heen schreeuwt: "Dit slaat natuurlijk nergens op!", staat deze manier van communiceren een goed gesprek in de weg. Dan helpt het om eerst te benoemen: "Ik merk dat dit je raakt. Kunnen we afspreken dat we elkaar feedback geven op een manier die uitnodigt tot dialoog?"

Reactantie: Omgaan met het gevoel van vrijheidsinperking in het onderwijs

Bij reactantie hebben mensen het gevoel dat hun vrijheid wordt ingeperkt. Tijdens de communicatie is essentieel om te voorkomen dat dit gevoel van vrijheidsbeperking versterkt wordt. Wanneer mensen ervaren dat hun vrijheid wordt bedreigd, ontstaat er een motivatie om die vrijheid te herstellen (Rosenberg & Siegel, 2018). In de onderwijspraktijk betekent dit dat hoe meer druk je uitoefent op iemands autonomie, hoe sterker de tegenreactie wordt - de hakken in het zand nemen vaak alleen maar verder toe (Miron & Brehm, 2006).

Weerstand binnen een team is vaak een signaal dat er iets in de schoolcultuur schuurt. Maar hoe professioneel is die cultuur eigenlijk? Doe de gratis quickscan en ontdek in 10 vragen hoe jouw school ervoor staat.

Gebaseerd op deze inzichten zijn er vier effectieve strategieën om met reactantie om te gaan:

1. Verzeker dat vrijheid niet wordt ingeperkt ("Er is ruimte om het op jouw manier te doen")
2. Werk in kleine stapjes ("Laten we beginnen met één les")
3. Geef keuzevrijheid en laat collega's meebeslissen ("Welke aanpak zou voor jou werken?")
4. Breng verzachtende omstandigheden aan ("Op woensdagmiddagen mogen we thuiswerken")

Dit voorbeeld illustreert een kernprincipe uit de reactantietheorie: wanneer mensen zich gehoord voelen en autonomie ervaren, neemt de weerstand vaak af en ontstaat er ruimte voor constructieve dialoog (Miron & Brehm, 2006).

Scepsis: Omgaan met twijfel over de waarde van verandering

Bij scepsis – waarbij mensen twijfelen aan de betrouwbaarheid of het nut van een verandering – is de tegenreactie vooral inhoudelijk en relationeel. Deze vorm van weerstand komt vaak voort uit onduidelijkheid, beperkte transparantie of gebrek aan vertrouwen (Baghramian, & Caprioglio Panizza, 2022, Oreg, 2003).

Gebaseerd op onderzoek, zijn er ten minste vier strategieën die kunnen helpen om scepsis te verminderen: 

1. Communiceer snel ("Het duurt nog lang, maar we willen je wel meteen meenemen in onze overwegingen")
2. Geef garanties ("Als na drie maanden blijkt dat deze aanpak niet helpt, gaan we terug naar de tekentafel. Dit is geen definitieve keuze, maar een proefperiode.")
3. Wees transparant ("We constateren in het medewerkerstevredenheidsonderzoek dat veel van onze collega's werkdruk ervaren en daarom zijn we op zoek naar een beter systeem")
4. Creëer ruimte voor kritische dialoog ("Ik hoor dat je stevige twijfels hebt. Kun je die met me delen zodat we samen kunnen kijken naar mogelijke oplossingen?")

Door deze aanpak wordt de scepsis serieus genomen en gebruikt om het implementatieproces te verbeteren. Dit sluit aan bij recent onderzoek dat laat zien dat het erkennen en productief maken van scepsis kan bijdragen aan betere veranderprocessen (Baghramian & Caprioglio Panizza, 2022).

Inertie (veranderingsmoeheid): Omgaan met passiviteit bij verandering

Bij inertie - waarbij mensen passief of onverschillig staan tegenover verandering - is de tegenreactie vooral zichtbaar in een gebrek aan actie en betrokkenheid. Deze vorm van weerstand komt vaak voort uit verandermoeheid, onduidelijk persoonlijk belang (Turgut et al., 2016), gebrek aan betrokkenheid of eerdere mislukte veranderingen (Badeleh et al., 2019).

De volgende strategieën kunnen helpen om inertie te verminderen:

1. Maak het makkelijk met kleine stapjes ("Laten we eerst eens kijken hoe je één aspect kunt uitproberen")
2. Onderzoek de verandergeschiedenis ("Wat maakt dat eerdere veranderingen niet het gewenste effect hadden?")
3. Communiceer het persoonlijk belang ("Dit nieuwe systeem kan je 3 uur per week schelen aan administratie als je het onder de knie hebt")
4. Vergroot motivatie via motiverende gespreksvoering gebaseerd op zelfdeterminatie theorie ("Wat zou voor jou een eerste teken zijn dat deze verandering de moeite waard is?")