De dramadriehoek in het onderwijs

Hoe vaak merken we in het onderwijs wel niet dat een goedbedoelde handeling toch niet het gewenste resultaat oplevert? De dramadriehoek biedt inzicht in zulke situaties, zoals het volgende voorbeeld laat zien.

Een klassiek voorbeeld van gedrag dat zich afspeelt in de dramadriehoek.

Wat is de dramadriehoek? 

De dramadriehoek is een concept uit de transactionele analyse (TA), een psychologische theorie ontwikkeld door Eric Berne in de jaren 1950. Deze theorie laat zien hoe mensen vaak op een vaste manier met elkaar communiceren, zonder het echte probleem te benoemen/ aan te pakken. Het patroon is vaak moeilijk te doorbreken en zorgt ervoor dat mensen zich vaak slecht voelen (vandaar de naam ‘drama’driehoek), omdat het echte oplossingen in de weg staat en / of  spanningen in relaties  kan veroorzaken.

Karpman (1968) ontdekte dat er in deze communicatie, die zich afspeelt in de dramadriehoek, steeds drie rollen aanwezig zijn: 

1. De redder
2. Het slachtoffer
3. De aanklager

Aan de hand van een tweede voorbeeld worden de rollen toegelicht

De rollen zijn: 

1. De redder
   De redder biedt ongevraagde hulp en neemt de verantwoordelijkheden van anderen over, vaak vanuit de overtuiging dat de ander dit zelf niet kan. Jeroen speelt hier de rol van de redder op het moment dat hij Marieke advies en hulp geeft, terwijl ze dat niet gevraagd heeft. In het voorbeeld bij de introductie zie je dat Meneer Pietersen   de rol van de redder op zich neemt voor zijn leerlingen.
2. Het slachtoffer
   Het slachtoffer voelt zich machteloos en klaagt over de situatie zonder verantwoordelijkheid te nemen. In de situatie van Jeroen en Marieke, speelt Marieke duidelijk het slachtoffer. 
3. De aanklager
   De aanklager bekritiseert anderen, vaak vanuit frustratie of een behoefte aan controle. Als Marieke blijft klagen, bestaat er een kans dat Jeroen uiteindelijk in de rol van de aanklager terechtkomt.

De dramadriehoek en het onderwijs

Wil je de patronen van de dramadriehoek op jouw school doorbreken? Het begint allemaal bij het herkennen van de patronen in de praktijk. Dit helpt je weerstand en frustratie te verminderen, waardoor je kunt bijdragen aan een professionele schoolcultuur. Doe je dit goed, dan stap je van de dramadriehoek in de groeidriehoek, waarover zo meer.

Een alledaags voorbeeld van de dramadriehoek

Laten we nog eens naar een ander voorbeeld kijken.

• Tim pakt eerst de rol van aanklager door het systeem van school te bekritiseren, en verandert in de  rol van slachtoffer bij zijn ouders doordat hij zijn eigen verantwoordelijkheid afschuift en de schuld bij de school te leggen. 
• Vader speelt de rol van redder door het voor Tim op te nemen, in plaats van Tim zelf verantwoordelijkheid te laten nemen. 

Je ziet dus dat de rollen kunnen verschuiven, naarmate de situatie verandert. De vader van Tim belt met de mentor en verwijt de school dat Tim nu echt alle motivatie kwijt is om nog te werken aan het vak geschiedenis. Dit voorbeeld laat zien hoe de rollen verschuiven naarmate de situatie verandert. De vader van Tim gaat van redder naar aanklager  

Hoe herken je redders, aanklagers en slachtoffers?

De rollen van redder, aanklager en slachtoffer kun je vaak herkennen aan de uitspraken die zij doen. De redder biedt aan werk over te nemen, de aanklager wijst aan wat er mis is, en het slachtoffer geeft de schuld aan een ander. 

Op welke van de onderstaande uitspraken betrap jij jezelf weleens? 

• Redder
  • “Ik doe het wel voor je.”
  • “Laat mij dat maar regelen.”
  • “Als je nu eens…”
    
• Aanklager
  • “Die regel werkt niet!”
  • "Ik heb je gewaarschuwd”
  • “Je bent altijd zo lui in de les, alsof je nergens zin in hebt.”
• Slachtoffer
  • Ik kan er niets aan doen’
  • ‘Ik kan het toch niet helpen dat..’
  • ‘Ja, maar…’

Hoe de dramadriehoek groei tegenhoudt

De dramadriehoek is een spel waar je zomaar in terecht kunt komen. Voordat je het weet, word je erin meegezogen. Alhoewel je van rol kunt veranderen naarmate de situatie verandert, hebben mensen vaak een voorkeursrol in de dramadriehoek. Een rol waar ze van nature wat vaker in terecht komen. Zelf schiet ik geregeld in de redderstand; als er iemand bij mij komt met een probleem, heb ik al snel een oplossing, terwijl diegene er niet om vraagt. In eerste instantie lijkt dat helemaal oké. Ik voel me goed, omdat ik iets voor een ander doe. Dat is toch zeker geen probleem?

Toch wel, want door de redder te spelen, ontneem ik de ander de kans om zijn eigen verantwoordelijkheid te pakken en dus te groeien. Ook ga ik onbedoeld boven hem staan: ‘Ik doe dit wel voor je’. Stel nu dat de ander klaagt dat hij niet blij is met mijn hulp, waardoor ik gefrustreerd raak. Voordat ik het weet, schiet ik in de rol van de aanklager. Uiteindelijk groeit geen van beide personen in deze situatie. We staan niet in contact met elkaar, en ons welbevinden neemt af. Ook de situatie van Tim leidt niet tot groei. Doordat zijn vader contact opneemt met zijn mentor, leert Tim niet zelf verantwoordelijkheid te nemen voor zijn gedrag. 

In plaats van te leren van zijn fouten, krijgt hij alle steun van zijn ouders en voelt hij zich gerechtvaardigd om slachtoffer te zijn. Vader houdt hier (waarschijnlijk onbedoeld) de groei van Tim tegen. Al met al ontbreekt er positieve communicatie, terwijl dit juist noodzakelijk is voor groei en verbetering. Hetzelfde geldt voor de leerlingen van meneer Pietersen: zolang meneer Pietersen de redder blijft spelen, door extra werkbladen te printen, zullen de leerlingen geen verantwoordelijkheid nemen voor hun eigen gedrag. In het voorbeeld van Marieke en Jeroen; Marieke leert niet zelfstandig om een oplossing te vinden voor haar overbelasting. Jeroen raakt uiteindelijk gefrustreerd doordat hij continu in de redderstand schiet, dit niets oplost en daardoor in de rol van aanklager terechtkomen. 

De dramadriehoek en professioneel gedrag

In veel visie plannen van scholen staat dat het onderwijs gericht is op het ontwikkelen van leergierige, zelfstandige, verantwoordelijke, respectvolle en kritisch denkende leerlingen. Om dit gedrag bij leerlingen en studenten te bevorderen, vraagt dit van ons als professionals om gedrag dat hieraan bijdraagt. Gedrag vanuit de dramadriehoek belemmert groei en leren en is in een professionele cultuur disfunctioneel.  Lees meer hierover in de blog over professioneel gedrag. 

Nu er meer inzicht is in de dramadriehoek en hoe deze dynamiek zich in het onderwijs afspeelt, is het goed om te weten dat er manieren zijn om hieruit te stappen. Blog 2 gaat dieper in op hoe de overgang gemaakt kan worden van de dramadriehoek naar de groeidriehoek. Daarbij worden praktische stappen besproken om patronen te doorbreken en een positievere sfeer te creëren binnen een team of klas. Benieuwd hoe dit voor een school of team kan werken? Bij LeerGewoonte bieden we trainingen aan en begeleiden we teams om te ondersteunen bij gezonde communicatie en groei.

Tot volgende week met blog 2! 😄👋

Meer leren over de professionele schoolcultuur? Bekijk onze opleiding.

Bronnen

Karpman, S. B. (1968). Fairy tales and script drama analysis. Transactional Analysis Bulletin, 7(26), 39–43.